W momencie popełnienia przestępstwa na organy ścigania spada ciężar udzielenia możliwie jak najszybciej odpowiedzi na pytania o to, kto popełnił dany czyn zabroniony oraz w jaki sposób konkretne zdarzenie przebiegało. Pojawia się presja czasu, wywierana przez opinię publiczną, która domaga się natychmiastowego ujęcia sprawcy. Jednak, aby postępowanie mogło być prawidłowo przeprowadzone, a wszelkie możliwe do znalezienia ślady ujawnione, poszczególne czynności muszą być wykonywane przez odpowiednio do tego przeszkolone osoby w sposób przemyślany oraz we właściwej kolejności. Warto zatem przyjrzeć się czynności, od której powinno zacząć się każde postępowanie w sprawie. To dzięki niej organy ścigania są w stanie rzetelnie zapoznać się z miejscem czy przedmiotem związanym z przestępstwem. Prawidłowo przeprowadzone czynności we wstępnej fazie postępowania pozwalają na skrupulatne zebranie jak największej ilości dowodów istotnych w danej sprawie. Mowa tutaj oczywiście o oględzinach.
Na wstępie należy odpowiedzieć na pytanie, czym tak naprawdę są oględziny. Jest to zespół czynności, które przeprowadzane są co do zasady w najwcześniejszej fazie postępowania w sprawie. Zazwyczaj oględziny dokonywane bezpośrednio po otrzymaniu przez organy ścigania informacji o popełnionym przestępstwie. Przykładowo, kiedy Policja dostaje zgłoszenie o włamaniu, jedzie pod wskazany adres, aby w pierwszej kolejności „sprawdzić” miejsce zdarzenia, a więc przeprowadza wtedy oględziny. Podczas oględzin dokonuje się szczegółowych obserwacji poszczególnych rzeczy, aby osiągnąć cel oględzin, czyli odpowiedzieć na pytania: z jakim rodzajem przestępstwa mamy do czynienia, jak do niego doszło, jaki był jego przebieg i okoliczności oraz kto brał w nim udział.
Na same oględziny składa się szereg czynności technicznych oraz taktycznych, które powinny być przeprowadzone w sposób jak najlepiej zaplanowany oraz zgodny z wymogami przepisów prawa. Oględziny są czynnością, której nie można powtórzyć, a co za tym idzie szybkość przeprowadzania oględzin ma kluczowe znaczenie, ponieważ z biegiem czasu może dojść do nieodwracalnego zatarcia niektórych śladów. Z tego powodu oględziny są często pierwszą czynnością procesową w danej sprawie.
Trzeba odpowiedzieć na pytanie, co może zostać poddane oględzinom. Na podstawie art. 207 § 1 k.p.k. dokonuje się oględzin miejsca zdarzenia, osoby, a także rzeczy. Szczególna regulacja dotyczy oględzin ciała osoby żywej, które mogą wywołać uczucie wstydu, wtedy w miarę możliwości powinna takie oględziny przeprowadzić osoba tej samej płaci – art. 208 k.p.k. Tylko w razie konieczności, a więc wyjątkowo, takich oględzin może dokonać osoba odmiennej płaci. W odrębnym przepisie zostały uregulowane zasady przeprowadzenia oględzin zwłok oraz ich otwarcia, a więc sekcji zwłok. W świetle art. 209 k.p.k. oględzin zewnętrznych zwłok zawsze dokonuje organ procesowy. W postępowaniu przygotowawczym jest nim prokurator, a w postępowaniu sądowym – sąd. Konieczny w trakcie takich oględzin jest udział biegłego lekarza, w miarę możliwości z zakresu medycyny sądowej. Jedynie wyjątkowo, w przypadkach niecierpiących zwłoki, zwłaszcza kiedy upływ czasu może nieodwracalnie zatrzeć ślady, oględzin może dokonać Policja, ale wtedy jest ona zobowiązana do niezwłocznego powiadomienia prokuratora (art. 209 § 2 k.p.k.). Do czasu przybycia organu procesowego nie wolno przemieszczać ani poruszać zwłok, z wyjątkiem sytuacji, kiedy zajdzie taka konieczność (art. 209 § 3 k.p.k.). Natomiast, zgodnie z art. 209 § 4 k.p.k., oględzin wewnętrznych zwłok, czyli sekcji zwłok dokonuje biegły lekarz, w miarę możliwości z zakresu medycyny sądowej, w obecności prokuratora lub sądu. Tym samym ekspertyza sądowo-lekarska jest jedynym rodzajem ekspertyzy, w której udział organu procesowego jest w świetle prawa obligatoryjny. Warto wspomnieć, iż obowiązek przeprowadzenia sekcji zwłok, a więc ich otwarcia i oględzin wewnętrznych, aktualizuje się w momencie, kiedy osoba zmarła w wyniku realizacji znamion czynu zabronionego, a także w przypadku znalezienia zwłok o nieustalonej tożsamości, zwłok noworodka oraz w przypadku zgonu w warunkach pozbawienia wolności lub w niewyjaśnionych okolicznościach. Możliwe jest odstąpienie od wykonania sekcji zwłok jedynie w przypadku, kiedy ślady zabezpieczone na miejscu zdarzenia w ramach oględzin zewnętrznych zwłok i miejsca ich znalezienia wskazują niezbicie, że czyn nie miał charakteru przestępstwa. Jednak w praktyce taką możliwość rzadko się stosuje z uwagi na fakt, iż pewne istotne obrażenia nie są widoczne na powłokach zewnętrznych i precyzyjne ustalenie przyczyny i charakteru zgonu jest możliwe jedynie po otwarciu zwłok.
Należy zaznaczyć, że oględziny są czynnością, która posiada podwójny charakter. Z jednej strony są one przeprowadzane przy użyciu środków i metod kryminalistycznych, czyli, dla przykładu, w trakcie oględzin ujawnia się plamy krwawe za pomocą luminolu lub ślady linii papilarnych wykorzystując specjalnie do tego przeznaczone proszki daktyloskopijne. Czynności te wykonują zazwyczaj technicy kryminalistyki. Z drugiej strony oględziny są typową czynnością o charakterze procesowym, bowiem wykowywane są na podstawie przepisów kodeksu postępowania karnego, realizuje je organ procesowy, czyli co do zasady prokurator lub funkcjonariusz policji, a głównym celem tej czynności jest uzyskanie środków dowodowych, czyli informacji, które mogą stać się dowodami w procesie. Dlatego też oględziny są czynnością procesowo-kryminalistyczną.
Jakie są cele oględzin? Czynność ta ma za zadanie przede wszystkim umożliwić organowi procesowemu poznanie cech, położenia oraz stanu przedmiotu oględzin, czyli miejsca zdarzenia, rzeczy, ciała osoby żyjącej czy zwłok. Oględziny przeprowadzone z należytą dokładnością pozwalają ujawnić i zabezpieczyć jak największą ilość śladów, które będą pomocne w osiągnięciu kolejnego z celów tej czynności, czyli przeprowadzeniu wstępnej rekonstrukcji zdarzenia.
Oględziny, aby mogły spełniać wspomniane powyżej cele, powinny być wykonywane z zachowaniem odpowiednich zasad ich przeprowadzania. Zaliczane są do nich:
- zasada aktywności – osoby dokonujące tej czynności powinny być jak najbardziej dynamiczne i czynnie działać na miejscu zdarzenia,
- zasada indywidualności – każde oględziny są czynnością jedyną w swoim rodzaju, dlatego konieczne jest jednostkowe podejście do każdego przypadku,
- zasada jednoosobowego kierownictwa – co prawda oględziny są przeprowadzane przez więcej niż jedną osobę (przy okazji oględzin miejsca mamy do czynienia z grupą oględzinową), jednak kierownictwo nad wszystkimi czynnościami wchodzącymi w skład oględzin powinna sprawować jedna osoba, ponieważ tylko tak można uniknąć chaosu w trakcie działań oraz mieć pewność, że czynności zostaną przeprowadzone w odpowiedniej kolejności,
- zasada obiektywności – z uwagi na to, że każde oględziny są jedyne w swoim rodzaju, osoby je przeprowadzające powinny przystępować do ich wykonania bez wcześniejszego nastawienia do zdarzeń czy osób, powinny zachowywać się bezstronnie, aby rekonstrukcja zdarzenia była w pełni wiarygodna,
- zasada planowości – wszystkie czynności w ramach oględzin powinny być dokładnie zaplanowane, aby uzyskać możliwie jak najwięcej śladów,
- zasada szybkości – należy niezwłocznie przystąpić do czynności oględzin, aby czas nie zatarł ważnych śladów, jednak należy przy tym zachować niezbędną precyzję oraz dokładność,
- zasada wszechstronności – podczas oględzin czynności powinny być wykonywane wielokierunkowo, nie mogą one skupiać się tylko na jednym aspekcie, bowiem na tym etapie postępowania jeszcze nie da się określić, jakie informacje okażą się kluczowe w sprawie,
- zasada ekonomiczności – w ramach oględzin należy działać możliwie jak najbardziej racjonalnie. Zasada ta stanowi postulat oszczędnego gospodarowania siłami i środkami w zależności wagi od zaistniałego zdarzenia
- zasada pisemności – przebieg czynności zgodnie z wymogami nakładanymi przez przepisy prawa musi być udokumentowany w formie pisemnej.
- zasada tajności – uzyskane w wyniku oględzin informacje powinny na wstępnym etapie dochodzenia lub śledztwa pozostać niejawne, ze względu na fakt, iż oględziny są jedną z pierwszych czynności w sprawie. Postulat ten tyczy się głównie zakazu ujawniania osobom postronnym metod działania sprawców, źródeł informacji, rodzaju uzyskanego materiału dowodowego.
Oględziny, podobnie jak inne czynności procesowe, wymagają udokumentowania. Dokumentacja ta, zgodnie z art. 143 § 1 pkt 3 k.p.k., przybiera formę protokołu, który sporządzany jest na miejscu i w czasie przeprowadzania oględzin oraz zawiera obiektywny, pozbawiony domysłów opis miejsca zdarzenia, śladów i osób. Dokumentuje tym samym podejmowane działania i ich efekty, utrwala środki dowodowe oraz pozwala na ich wykorzystanie jako dowodów w procesie. Jako uzupełnienie dokumentacji oględzin, do akt może zostać dołączona notatka pooględzinowa, która z reguły stanowi zwięzły opis przedmiotu oględzin i wykonanych czynności. Notatka może pomóc w realizacji funkcji wykrywczej oględzin, jednak nie może ona zastąpić protokołu.
Należy podkreślić, że oględziny są czynnością niepowtarzalną, która powinna zostać od samego początku dokładnie zaplanowana i efektywnie przeprowadzona. Aby pozyskać jak najwięcej informacji z miejsca zdarzenia stosuje się odpowiednio dobrane metody oględzin oraz schematy ich przeprowadzenia. Przy ich wyborze należy kierować się przede wszystkim rodzajem sprawy oraz topografią miejsca, w którym doszło do interesującego organy ścigania zdarzenia. Wśród metod oględzin miejsca wyróżnia się metodę subiektywną, inaczej zwaną odśrodkową oraz metodę obiektywną, czyli dośrodkową. Pierwsza z nich wykorzystywana jest w sytuacjach, kiedy na miejscu zdarzenia znajduje się charakterystyczny punkt, na którym skupia się uwaga grupy oględzinowej, na przykład zwłoki. Czynności rozpoczyna się wtedy od charakterystycznego dla zaistniałego zdarzenia śladu, a w dalszej kolejności szuka się pobocznych, mniej oczywistych śladów. W przypadku metody dośrodkowej na miejscu oględzin nie znajduje się żaden charakterystyczny punkt, od którego należałoby rozpocząć czynności. Wtedy oględziny przeprowadza się w sposób schematyczny, badając stopniowo wszystkie elementy miejsca zdarzenia, bowiem nie da się określić na pierwszy rzut oka, jaki poszczególne przedmioty mają związek ze zdarzeniem. Natomiast ważne jest, aby w przypadku każdej z metod w pierwszej kolejności wyznaczyć ścieżkę dojścia, czyli zbadać obszar, który przykładowo przy metodzie odśrodkowej umożliwi dojście do głównego punktu oględzin. Takie działanie pozwala zminimalizowanie ryzyka zniszczenia istotnych. lecz słabo widocznych śladów. Same schematy przeprowadzania oględzin pomagają w ich właściwym rozplanowaniu i zwiększeniu ich efektywności. Zalicza się do nich metodę dzielenia miejsca zdarzenia na strefy, badanie miejsca warstwowo lub okrążająco, a także promieniście dośrodkowo lub promieniście odśrodkowo. Oględziny przeprowadza się również po spirali zstępującej (odśrodkowo) lub po spirali wstępującej (dośrodkowo).
Kolejnym rodzajem oględzin są oględziny osoby żyjącej, które również wiążą się ze specjalnymi wymogami dotyczącymi sposobu ich przeprowadzenia. Szczególne zasady przeprowadzania tego typu oględzin są determinowane przez określony status prawny osoby badanej oraz charakter spraw. W przypadku badania pokrzywdzonego należy przed rozpoczęciem czynności przeprowadzić dokładny wywiad z osobą mającą się poddać oględzinom. Kiedy zachodzą ku temu wskazania, zalecane jest uzupełnienie dokumentacji oględzin o badania laboratoryjne lub konsultacje ze specjalistami. Kiedy badaniu poddawana jest ofiara przestępstwa na tle seksualnym na pierwszy plan wysuwa się sprawność przeprowadzonych czynności, zwłaszcza szybkie zbadanie ofiary i zabezpieczenie śladów. Dodatkowo szuka się charakterystycznych obrażeń, jak siniaki na nadgarstkach oraz pobiera się ślady biologiczne pochodzące od sprawcy. Jeżeli natomiast oględzinom poddawany jest podejrzany o zgwałcenie szuka się zwłaszcza śladów świadczących o działaniach obronnych ofiary, czego przykładem są zadrapania. W praktyce często spotykane są oględziny przeprowadzane w sprawach o przestępstwa powodujące ciężki, średni lub lekki uszczerbek na zdrowiu. W takich przypadkach kluczowe jest określenie z jakim uszczerbkiem mamy do czynienia, czy przykładowo zdarzenie spowodowało naruszenie czynności narządu ciała trwające powyżej 7 dni. Od efektów oględzin zależy zatem kwalifikacja prawna czynu zabronionego.
Jak wynika z powyżej zamieszczonych informacji, oględziny są niewątpliwie czynnością, bez której nie można rozpocząć postępowania, ponieważ to właśnie dzięki nim można zapoznać się z miejscem czy narzędziem zbrodni oraz uzyskać informacje niezbędne, aby ustalić charakter zdarzenia oraz osoby biorące w nim udział. Od oględzin zatem musi rozpocząć się prawidłowo prowadzone postępowanie.
Źródła merytoryczne:
- Dariusz Wilk, „Kryminalistyka. Przewodnik”, wyd. I, Toruń, wydawnictwo Dom Organizatora, 2013 r.
- Monika Całkiewicz, „Oględziny zwłok i miejsca ich znalezienia”, Warszawa, wydawnictwo Poltext, 2021 r.
- Henryk Grzywna, „Oględziny miejsca zdarzenia”, Słupsk, Wydawnictwo Szkoły Policji w Słupsku, 2011 r.
Źródła graficzne:
